Zakład Prawa i Polityki Penitencjarnej istnieje w IPSiR od 1972 r., ale utworzony został październiku 1962 r. przez prof. Stanisława Walczaka. Początkowo funkcjonował na Wydziale Prawa i Administracji. Był pierwszym w Polsce uniwersyteckim ośrodkiem naukowo-badawczym zajmującym się problematyka więziennictwa.
Już w pierwszych latach działalności wyłoniły się obszary badawcze Zakładu: polityka penitencjarna, prawo penitencjarne, postępowanie z nieletnimi, historia więziennictwa. W kolejnych latach wszystkie one znalazły wyraz w licznych publikacjach, konferencjach, wyjazdach naukowych zagranicznych. Pracownicy Zakładu prowadzili badania indywidualne i zespołowe, przygotowywali ekspertyzy prawne. Rozwijały się interdyscyplinarne badania międzynarodowe z zagranicznymi ośrodkami kryminologicznymi i penitencjarnymi, m.in. w Kanadzie, we Francji, w Szwecji, w Niemczech we Włoszech i na Ukrainie. Goście zagraniczni byli zapraszani do IPSiR z wykładami. Bywali też profesorami wizytującymi. Po odejściu w 1984 r. na emeryturę prof. Walczaka Zakładem kierowała prof. Barbara Kowalska-Ehrlich, a potem prof. Michał Porowski. Od 2014 r. Zakładem kieruje prof. uczelni Adam Redzik.
Obecnie w Zakładzie Prawa i Polityki Penitencjarnej prowadzimy badania nad organizacją więziennictwa, deontologią funkcjonariuszy służby więziennej, kuratelą sądową, postępowaniem w sprawach nieletnich, historią więziennictwa oraz myśli penitencjarnej i penalnej a także nad międzynarodowym prawem karnym. W ostatnich latach Zakład zorganizował we współpracy z Instytutem Nauk Prawnych PAN konferencję pn. Zamysł twórcy kodeksu karnego z 1932 r. a wykładnia sądowa (8.06.2017) zaś w maju 2018 r. Zakład uczestniczył w wydaniu polskiej wersji książki prof. Philippe’a Sandsa pt. East West Street, poświęconej genezie pojęć „ludobójstwo” oraz „zbrodnia przeciwko ludzkości”, współorganizując następnie spotkania z autorem.